Toen Joke en ik in oktober 1990 de oude universiteitstad Tübingen bezochten, bestegen we ook de trappen van de Hölderlin-turm; links op de foto, gelegen aan de Neckar.
Daarboven in zijn torenkamer had ik een van de meest verwarrende belevenissen van mijn leven. Die ervaring hing samen met mijn godsdienstige achtergrond, met mijn vooringenomenheid over mij onbekende theologische en filosofische denkwijzen, en in het bijzonder met het feit dat ik vaak nadenk over dood en leven. Ik was erg onder indruk van het verhaal over Hölderlins leven, waar ik weinig van wist, maar waar op deze plek geen ontkomen aan was.
(Geplaatst op 13 juli 2022. Categorie: Essays)
Leonardo Da Vinci I
In de twee eeuwen vanaf
de geboorte van Nicolaas van Cusa in 1401 tot de dood van
Giordano Bruno in 1600 was er geen enkele filosoof die zich
serieus bezig hield met problemen op kunstgebied. Dat zou men
wel verwachten, meent Monroe C. Beardsly in zijn
Aesthetics.
Want deze periode was een enorme bloeitijd van de kunsten,
zowel op het gebied van schilder- en beeldhouwkunst als van
dichtkunst en muziek. In de filosofie lagen de scholastieke
systemen van Thomas van Aquino en zijn opvolgers, gebaseerd op
het gedachtegoed van Aristoteles, vast. In de volgende eeuwen
kwam het neo-platonisme op, dat het esthetisch-filosofische
denken bevorderde. Dit gebeurde in de tijd dat Da Vinci leefde
met name door Marsilio Ficino (1433-1499). Hij besprak de
metafysische problemen die samenhingen met esthetiek. “De
wereld is samengesteld uit vormen en ideeën die we in
het Latijn mundus en in het Grieks kosmos, geordendheid,
noemen”. De schoonheid van de wereld spreekt ons
aan. Liefde is ons verlangen naar schoonheid: aangetrokken
worden tot het Goede onder het aspect van schoonheid. Deze
schoonheid vinden we in de harmonie van de elementen: in de
harmonie van de deugden van de ziel, de kleuren en lijnen
van de zichtbare dingen en in de tonen van de muziek.
Na mijn studie theologie (1964-1973) en alles wat daarop volgde, weet ik niet alleen kunsthistorische dingen over St Anna te drieën, maar tevens theologische. En kan ik ook het volgende verhaal over het schilderij houden.
“Anna, Maria, Jezus en het lam Gods. Zo klein als hij is, heeft Jezus het lam al omarmd (Joh. 1:36). Anna kijkt liefdevol én meewarig naar haar dochter Maria die haar zoon wil weerhouden van het lijden dat hem te wachten staat (Lucas 2:35). Hij kan nog niet praten, maar kijkt zijn moeder aan, zo van: Nee, het is mijn uur nog niet (Joh. 7:8), maar je weet toch waarvoor ik op aarde ben gekomen?”
(Geplaatst op 5 april 2022. Categorie: Essays)
Kierkegaard en Habermas’ visie op Kierkegaard
In het vorige essay (Luther en Habermas’ visie op Luther) heb ik reeds de bron aangegeven en kort besproken waarin Habermas’ gedachten over Luther en Kierkegaard zijn opgenomen. Nu is Kierkegaard aan de beurt, de Deense theoloog uit de negentiende eeuw, die in zijn eigen tijd in Denemarken wel enige opzien baarde, maar na zijn dood vergeten werd. Pas rond 1900 kregen filosofen en theologen grote interesse voor zijn gedachten over de menselijke existentie. ‘Eenstemmig laat men de existentiefilosofie haar aanvang nemen bij Søren Kierkegaard’, kan men lezen in overzichten van de filosofie waarin Sartre, De Beauvoir en Camus beschreven worden. Maar terwijl Kierkegaard een door en door gelovig mens was, waren de Fransen felle tegenstanders van welke religie dan ook. Waren het tijdgenoten geweest, dan hadden ze elkaar zeker bestreden. In dit essay gaat het alleen over Kierkegaard…
(Geplaatst op 7 januari 2022. Categorie: Essays)
Luther en Habermas’ visie op Luther
Tot mijn vreugde heeft Jürgen Habermas nog op hoge leeftijd een nieuw boek (in twee banden) geschreven, onder de titel Nog een geschiedenis van de filosofie, over geloven en kennen. In dit werk, nog omvangrijker dan zijn beroemde Theorie van het communicatieve handelen, behandelt hij de geschiedenis van de voornamelijk westerse religies, uitlopend op het Oude Testament en de Griekse filosofie, het christendom en het einde van de band tussen godsdienst en filosofie vanaf de Renaissance. Zeer consequent volgt Habermas vanaf de oertijd via de Achsenzeit de ontwikkeling van het denken in Griekenland en van geloof en denken in Israël.
(Geplaatst op 20 december 2021. Categorie: Essays)
Slavernij: Ga in de leer bij de Duitsers
De Joods-Amerikaanse filosoof Susan Neiman groeide op in
Atlanta, de hoofdstad van Georgia. Toen ze acht jaar was,
zei haar hartsvriendin plechtig, dat ze niet meer met haar
wilde spelen. Want ze had gehoord dat de Joden Jezus hadden
vermoord. In die tijd streed Susans moeder mee met de acties
van Martin Luther King voor de opheffing van de segregatie van
zwart en wit. Als twaalfjarige werd Susan lid van de eerste
geïntegreerde jeugdgroep, waar ook Kings oudste kinderen
bij hoorden. Toen King in 1968 in Memphis vermoord was, hielp
ze mee aan het maken van condoleances. Discriminatie van
zwarte Amerikanen gaat door tot op de dag van vandaag. Nog
zeer recent, in mei 2020, werd in Minneapolis George Floyd
doodgedrukt door een blanke politieagent. Neiman woonde later
vooral in Berlijn, en tussendoor ook vijf jaar in Israël,
maar daar hield ze de discriminatie van de Palestijnen door
haar eigen volk niet uit. Haar studie, afgesloten in 2019,
gaat vooral over de verwerking van het nazi-verleden in
Duitsland en het slavernij-verleden in de VS. Mijn slotvraag:
Hoe staat het met racisme in Nederland?
(Geplaatst op 16 juni 2020. Categorie: Essays)
Naar Engeland (4):
Golven uit de diepte en de Hof van Eden
Woolf beschrijft in haar boek The Waves (De golven)
een groep van zes personen die samen haar eigen identiteit
onthullen. We kunnen hun woelige levensreis vanuit de hof
van Eden tevens zien als een pelgrimstocht: A Pilgrimage
to Meet Virginia Woolf. (Geplaatst op 12 april 2019. Categorie: Essays)
Naar Engeland (3): Virginia Woolf: Leven en dood, zoet en bitter
Het tweede deel van mijn trilogie over Virginia Woolf heb ik genoemd: Naar Engeland 3. Virginia Woolf:
Leven en dood, zoet en bitter. Uitgaande van Woolfs boek Mrs Dalloway en haar eigen vrolijkheid, maar ook haar psychische nood en waar deze op uitliep. (Geplaatst op 5 april 2019. Categorie: Essays)
Naar Engeland (2): Virginia Woolf and Monks House in Rodmell; Between the Acts
In augustus 2018 bezocht ik met mijn dochter Annemie het huis van Virginia en Leonard Woolf, Monks House, in Rodmell aan de Ouse. Naar Engeland 2 is het eerste deel van de trilogie over het leven en werk van Virginia Woolf. Ik introduceer haar door een beschrijving te geven van onze fietstocht langs de zee naar de Ouse, van haar woning en van haar laatste boek, Between the Acts, het enige dat ze voornamelijk daar geschreven heeft. Naar Engeland 3 heeft als thema “leven en dood”, aan de hand van Mrs Dalloway. Naar Engeland 4 gaat over The Waves en mijn ontmoeting met haar. (Geplaatst op 19 maart 2019. Categorie: Essays)
The Problem of God (I)
The Problem of God is de titel van
een tentoonstelling in Düsseldorf, najaar 2015. Deze
titel is ontleend aan een ‘toevallig’ werk van
de Tjechisch-Engelse kunstenaar Pavel Büchler uit
Manchester. Hij noemt zichzelf een atheïst, maar waarom
dan toch dit werk en deze titel? (Geplaatst op 21 november 2015. Categorie: Essays)
Wat nu, God? (The Problem of God II)
Dezer dagen maakte
ik binnen 24 uur The Problem of God en The Glory of God
mee. Een wereld van verschil! Het eerste, het probleem, is
de titel van een tentoonstelling in Düsseldorf, najaar
2015. Over die titel schreef ik al. De tweede, de glorie,
zag ik daar ook, in werken van Kiecol, maar vooral in het
Utrecht’s Psalter uit 830, nu ten toon gesteld in het
Museum Het Catharijne Convent. Dit Psalter kan men nog wel
zo goed bekijken op het internet. (Geplaatst op 23 november 2015. Categorie: Essays)
Le Dieu, et les dieux… Een ander Problem of God (III)
Georges Adéagbo uit Benin moge een christen zijn,
maar hij wil elke mens in zijn waarde laten. Hij is beslist
geen voorstander van een universalistisch christendom. Noch
van westers neo-koloniaal gedrag op politiek en cultureel
gebied. Toegepast op de tentoonstelling The Problem of
God: “Er zijn goden. Maar onder die goden is er
één, die bij iemand past. Het probleem van God
hangt om zo te zeggen in de lucht, er zijn vele soorten goden,
en ieder kan zoeken naar de god die hij wil.” (Geplaatst op 21 november 2015. Categorie: Essays)
Als levenden en doden elkaar ontmoeten. Mensen van goede wil – vroeger en nu
Als levenden en doden elkaar ontmoeten. Mensen van goede wil – vroeger en nu. Dat is de titel van mijn laatste
boek, met als motto: “Laten we iets moois van de toekomst maken”. Maak zoveel mogelijk van dit leven,
voor jezelf en voor de ander, zodat je op het eind van je leven ook de neergang en de dood positief kunt aanvaarden
omdat je leven voltooid is. Ikzelf en velen met mij – christen of niet – kunnen zich goed voorstellen dat men de voltooiing van het eigen leven ook mag ervaren als het toeleven naar een groots visioen…
(Geplaatst op 7 mei 2015. Categorie: Essays)
Ingemetseld – Bij een werk van Hubertus Gojowcyzk
In de Neue Galerie in Kassel zag ik in 2005 een opvallend werk. Wat van verre een gewone ruw gemetselde muur leek te zijn, bleek van dichtbij een lading aan elkaar gemetselde boeken. Ik bedacht dat een rijk man als Hildebrands Kegge, op zoek naar het schone en het ware, zo met boeken zou kunnen omgaan. (Geplaatst op 10 november 2011. Categorie: Essays)
Ödön von Horváth en zijn strijd tegen de spiritualiteit van het nationaal-socialisme
Er zijn veel vormen van spiritualiteit die de mens positief kunnen beïnvloeden. De ideeën van Hitler en Himmler zijn daarvan een tegenpool: de ideologie van het nazisme is een spiritualiteit van het kwaad. In zijn roman Jeugd zonder God beschrijft de Duits-Hongaarse schrijver Ödön von Horváth aangrijpend, half-biografisch, zijn weg naar een kritisch verstaan van zijn eigen leven en van de nationaal-socialistische samenleving waar hij in Beieren deel van uitmaakte. (Geplaatst op 14 september 2011. Categorie: Essays)
Zeven maal Jezus
Wie is Jezus? Die vraag heeft mij van jongs af aan beziggehouden. In München zag ik een video over “de schoonheid van het mislukken” – een jeugdkoor bestaande uit zeer slechthorenden en doven zong een werk van Bach. Ineens herkende ik in een jonge vrouw Jezus. Ik schrok ervan. Hoe kon dit? Werd ik beïnvloed door de vreemde muziek, nog wel Bach? De opvoering was een hele rare vertoning, en tegelijk zeer indrukwekkend. Zoals vaker in mijn leven vroeg ik mij opnieuw af: wie is Jezus voor mij?
(Geplaatst op 4 augustus 2011. Categorie: Essays)
De vrije wil bestaat niet
De vrije wil bestaat niet De neurowetenschapper Victor Lamme heeft een goed leesbaar boek geschreven over recente ontwikkelingen binnen zijn vakgebied. Hij zegt dat het handelen van de mens niet zozeer bepaald wordt door gevoelens en redelijk denken waar wij ons bewust van zijn, maar dat elke stimulus van buiten een respons krijgt vanuit “de anderhalve kilo vet en eiwitten” die we onze hersens noemen. De vrije wil bestaat niet. Het zogenaamde ‘ik’, de geest, is identiek aan het brein. Zijn materialistische mensvisie roept bij mij – als gelovig theoloog – veel vragen op. (Geplaatst op 26 juli 2011. Categorie: Essays)
Mary and Annlee. About Representation and Presence in Visual Art: Summary in English
Who is Mary, what is Annlee? The Mother of God and a virtual puppet, who do they represent? How can they be presented to us, in our culture? (Geplaatst op 15 december 2010. Categorie: Essays)
Beschrijving van het artikel “Mary and Annlee”
Wie is Maria, wat is Annlee? De Moeder Gods en een virtueel poppetje, wie vertegenwoordigen zij en hoe zouden zij bij ons, in onze cultuur, aanwezig kunnen zijn? (Geplaatst op 15 december 2010. Categorie: Essays)
Beschrijving van “Morgen… in de verte. Een kerk van mensen”
Dit boek gaat over een kerk van mensen die zichzelf willen zijn. Zij maken zelf uit wat ze geloven en hoe ze zich willen verhouden tot de kerk. In de gemeenten en parochies die de auteurs voor ogen hebben bepalen niet de instituties en hun gezagsdragers de regels, maar de kerkleden zelf. (Geplaatst op 15 december 2010. Categorie: Essays)