(Categorie: Bijbels)
Naar Engeland (1): Atheist artists and Christian believers
Charleston Farmhouse
Op ons korte ‘kunsttripje’ naar Zuid-Engeland hebben mijn dochter Annemie en ik bezoeken gebracht aan vroegere woningen van Virginia Woolf en haar zus Vanessa Bell. Tussen deze huizen, in Rodmell en bij Firle, te voet zo’n tien kilometer van elkaar, ligt een langgerekte heuvel, tot bijna 150 meter hoog, die de valleien van de Ouse River en de Cuckmere River scheidt. Virginia liep die afstand graag, maar haar zus niet. Ook wij maakten er een tweedaagse van, met de fiets naar Rodmell en naar Vanessa’s huis grotendeels met de trein. Toch liepen we nog meer dan acht kilometer.
Vanessa Bell woonde eerst met haar echtgenoot Clive Bell en later vooral samen met Duncan Grant in het Charleston Farmhouse.
Ze maakten daar allebei visuele kunst, ze schilderden, boetseerden of werkten met textiel; Vanessa tot haar dood in 1961 en Duncan totdat hij stierf in 1978. Zij werden in 1941 uitgenodigd door de Anglicaanse bisschop Bell (geen familie) van Chicester,1 het diocees waar ook Charleston in de Cuckmere valley toebehoort, om muurschilderingen te maken in het naburige kerkje van Berwick. In 1943 werden de eerste werkstukken gewijd. Nog geen jaar later sloeg een V2 in naast de kerk. Sommige gebrandschilderde ramen werden vernield en tijdelijk vervangen door vensterglas. Maar dat glas is gebleven en ‘dank zij’ Hitlers toedoen kun je ook nu nog naar binnen gluren.
Van Charleston naar Berwick
Ik kende allang de sfeer van de Bloomsbury Group, vrijbuiters buiten kerk en andere traditionele paden. Zo’n weg sprak mij al erg aan toen ik nog een schooljongen was; het werk van de Cobra-groep en de leefsfeer die zij uitstraalden bewonderde ik. Tegelijkertijd bleef ik als diep-religieus mens geworteld in kerk en geloof.
De nieuwe indrukken van Vanessa, Duncan en hun werk vervullen mij als we het Charleston Farmhouse verlaten. Je hebt het gevoel dat je hen echt ontmoet hebt. Maar wanneer het achter je ligt, wijst niets er op dat je op weg bent gegaan vanuit een beroemd kunstenaarscentrum naar het kerkje van Berwick.
Want eenmaal onderweg vermengen deze gevoelens zich met die van de concrete werkelijkheid. Het had na lange tijd flink geregend. De frisse buitenlucht, de geur van het boerenland, de natuur, de heuvels rondom ons. De natuur en de kunst boeien mij allebei.
Het pad wordt smaller en ongelijk. Na een tijdje komen we op een breder karrenspoor. Op de wegwijzer is duidelijk ons doel aangegeven, Berwick. Voorlopig is van dat dorpje niets te zien. Eerst geniet ik van het glooiende landschap vol schapen, van een enkele mooie boerenbehuizing tussen oude bomen.
Ik ben geboren in 1937 en nu een oud mannetje dat kinderlijke neigingen gaat vertonen. We hadden al een eindje gefietst en uren door huis en tuin van het Farmhouse gestruind. Ik word al gauw moe en vraag me af hoe ver het nog is. Dan wijst Annemie, vanaf een hoog punt in de route, naar bosjes in de verte: “Zie je daar die kerktoren?” Nu ga ik beter turen en warempel, ik zie het ook, achter de gele korenvelden.
Schilderij vanaf de andere richting. De spits van de kerk van Berwick is te zien vlak onder de krijtgroeve tegen de helling. Rechts ligt Firle, iets verder weg dan ons beginpunt, Charleston House.
Waarom loopt er vanaf hier geen pad dwars door de velden, zeur ik. We kunnen er alleen met een grote bocht om heen. Eindelijk zijn we tussen de bomen, waar het erg donker is, er komt weer regen. Hier moeten we een keuze maken, rechtdoor een zandpad volgen of op de verharde weg blijven. Annemie heeft het allang gezien, ik loop te zwalken en ze zegt dat ik even moet wachten, zij zal om de bocht de route bekijken. Ik leun een tijdje tegen een paal zodat er weer stevigheid in mijn benen komt. Dan ga ik in haar richting, want dat lijkt mij de juiste. Verderop wenkt ze mij en samen lopen we de laatste paar honderd meter naar kerkhof en kerk. Inmiddels regent het weer en is van de buitenkant van de kerk en de mooie omgeving vrijwel niets te zien.
Daarom is de kerk hel verlicht, er zijn meerdere mensen. Ik plof neer op een kneeler, zo’n bidkussen kun je ook voor minder vrome doelen gebruiken. De natuur had mijn kunstgevoel weggedrukt, maar nu is het meteen weer terug, gemengd met religieuze gevoelens, opgeroepen door de geuren en vormen van het middeleeuwse gebouw. Dus hier hebben drie atheïstische kunstenaars een groots werk verricht voor christelijke gelovigen! En voor alle andere bezoekers van deze bijzondere kerk.
We read our Bibles diligently
Toen het drietal begon met de uitvoering van hun opdracht, moesten zij eerst de teksten lezen die de grondslag vormden van het werk. Vanessa schreef aan haar vriendin Jane Bussy, “Wij lezen ijverig in onze bijbels”. Die zin was ongetwijfeld lichtelijk ironisch bedoeld, want zij wist dat ijverig, aandachtig bijbellezen vooral een bezigheid is van heilsbegerige gelovigen. Zij, bewuste atheïsten, deden echter, zoals zij dat gewend waren, grondige voorstudie voor hun werk. Ze wisten er trouwens al veel van door hun opvoeding en grote kennis van de geschiedenis van de christelijke kunst. De resultaten zijn verbluffend: zij wisten de geschreven taal van de bijbel om te zetten in een schilderkunstige taal, die toch aansloot bij hun eigen stijl.2
Vanessa Bell: De preekstoel.
Vanessa Bell: de Annunciatie (aankondiging van Jezus’ geboorte). Maria knielt in Vanessa’s bloementuin! Een blauwe shawl vloeit vanaf Maria als water tussen beide gestalten. Dat is niet bekend uit de renaissance en kan bedoeld zijn om de ruimte te vullen tot de vaas met lelies. Maar Vanessa kan ook gedacht hebben aan de Heilige Geest, die als een duif of als levend water wordt verbeeld. De schilderingen kennen geen halo’s. Het gebruik van het effect van het natuurlijke licht kan hebben gediend om het goddelijk licht aan te geven.
Vanessa Bell, De geboorte; onder in beeld de ‘oorlogsruiten’.3
Duncan Grant, Christ in Glory; rechtsonder een kleine beeltenis van bishop Bell.
Duncan Grant, de gekruisigde.
Bishop Bell, the Patron, door Duncan Grant, “The lead artist”, (1941)
Quentin Bell, Bishop Bell (1942)
The Bloomsbury Group in Berwick Church
In de kerk ontmoetten we de huidige rector, Peter Blee, die een prachtig boek heeft geschreven over de werken met als ondertitel The decorative scheme by Duncan Grant, Vanessa Bell & Quentin Bell.5 Quentin was de zoon van Vanessa en hield zich, zeer bescheiden, eerst meer op de achtergrond. In een later stadium werd zijn medewerking gevraagd voor, onder meer, schilderingen van Het avondmaal in Emmaüs en, in het koor, van de zes sacramenten van de Anglikaanse kerk.
Quentin Bell, Supper at Emmaus
Quentin Bell, The Cycle of Life: six paintings of the sacraments: de doop.
Quentin Bell, The Cycle of Life: six paintings of the sacraments: het heilig oliesel.
Quentin Bell, De wijze en de dwaze maagden
Opnieuw: Atheist artists and Christian believers
Wat zei mij de tocht naar Engeland en niet het minst ons bezoek aan Berwick Church? Kunst en religie zijn sinds de Verlichting uit elkaar gegroeid, maar mogen we niet hopen dat ze weer bij elkaar komen? Dat aan het verketteren van elkaar, atheïsten en christenen, een einde komt? Als gelovig mens herhaal ik, wat ik al jaar en dag meen: laten we samen streven naar een rechtvaardige samenleving, dan horen we bij elkaar en zijn samen op de weg naar het goede leven!
Noten
1. De zeer beroemde en geëerde bisschop Bell werd tussen 2015 en 2018, 60 jaar na zijn dood, verdacht van misbruik van een kind. ‘A police investigation into former bishop of Chichester George Bell has been dropped amid criticism of the Archbishop of Canterbury for smearing his name. Sussex Police told the Daily Telegraph that they were no longer investigating a new allegation which was referred to them earlier this year. A spokesman said the investigation “was completed in March 2018” and added “of course further police investigation or action is not possible as Bishop Bell died 60 years ago”. An independent review released last year by Lord Carlile found that Bishop Bell had been besmirched by the church in 2015 when officials released a statement formally apologising over allegations of abuse made by a woman who is now in her seventies. It also paid out £16,800 to the woman, known as Carol, for the alleged sexual abuse over a period of four years, beginning when she was five years old. In January this year the Church announced that it had received “fresh information” about Bell which it had passed on to the police. At the time it refused to provide details such as the date of the alleged wrongdoing, whether the complainant is a man or a woman or is still alive. The Archbishop of Canterbury has also been urged to retract a statement that there remains a “significant cloud” over the name of the popular bishop, who is recognised for speaking out against Nazi Germany and saving Jews fleeing the regime.’ (Daarvoor onderhandelde hij in Zweden met Duitse verzetsmensen onder wie Bonhoeffer). ↩
2. Sir Nicholas Serota, Chair of Arts Council England and former Director of the Tate says of the paintings: “…the remarkable decorative scheme in Berwick church is of national and even international importance. It is, critically, the only example in the country of the complete decoration of the interior of an ancient rural parish church by twentieth century artists of repute.” The paintings, all painted on war-time plasterboard panels, are now in urgent need of conservation. ↩
3.
Vanessa painted her daughter Angelica as Mary and behind her
she painted a farm worker, Mr Peter Durrant, as Joseph. He
had fallen off a wagon on his way down from the Downs and
damaged his shoulder and had to have his left shoulder and
arm amputated. To the right of Joseph are three children, Ray
and Bill West, sons of the gardener and John Higgens, son of
Grace, the housekeeper. They remember being dressed in their
school uniforms, their one smart set of clothes, and having a
comb dragged through their hair by their mother before being
sent into the studio for Vanessa to draw them. The shepherd
to the rear left of the painting was also a farm worker,
Stanley Standen (nicknamed ‘Beckett’), who had also
lost one of his arms as a child in an accident. The shepherds
hold crooks of a design associated with a particular forge at
Pycombe, a small Downland village north of Brighton. In the
foreground is a lamb of the local South Down breed of sheep.
The setting for the nativity is a Sussex barn, probably that
at Tilton next to Charleston and made available to them by
Maynard Keynes. Through the opening is the Sussex Downs, the
outline of which resembles that of Mount Caburn – a notable local landmark and a favourite of Virginia Woolf, as
it could be seen from her home at Rodmell. A chapter in Phil
Pavey’s book ‘Mysteries of History in Sussex’
discusses this in more detail.
↩
4. Zie de prachtige website van Berwick Church. ↩
5. Peter Blee, The Bloomsbury Group in Berwick (2016). ↩