Albert Ploeger Kunstmeditaties

(Categorie: Algemeen)

Kunst uit klei

4. Keramiek en klei anders

In Le Don du Fel heeft men ook tentoonstellingen van keramiek zien die een heel ander gebruik van het materiaal klei tonen dan “het sublieme”, zoals zij het noemen. Twee keramisten dwingen ons de vraag op: Is er een dialoog mogelijk tussen twee uitersten: het constructieve en de deconstructie?

Daarna komt het beroemde Terracottaleger dat in 1974 in China werd ontdekt, en dat 700.000 arbeiders het levens kostte en de vredelievende tegenbeweging van Ai Weiwei uit 2011. Nog indringender is de installatie The Lancaster Dinner Service (2007) van Lubaina Himid over de slavernij.

“Klei anders” wordt afgesloten met werk van Anne Ausloos die ons de natuurlijke schoonheid laat zien van gewone aardse klei.

“Klei anders”: Constructie / Deconstructie

Najaar 2017 hebben twee ‘woeste’ keramisten in Le Don du Fel een thema aangedragen, dat een heel andere mogelijkheid van de uitstraling van keramiek laat zien dan het sublieme. Elke Sada uit Leipzig en Rafael Perez uit Spanje tonen in hun werk de tegenstelling en mogelijke dialoog tussen twee uitersten: het constructieve en de deconstructie.1

Sada

Sada

Elke Sada bakt potten en schildert. Ze staat bekend om haar originele constructies. Ze werkt op dit moment aan vazen als losgescheurde stukken gres, die ze versierd in vele kleuren. Vanuit haar gedurfde vrijheid groeit wilde en vreemde schoonheid. Deconstructie?

Perez

Perez

Perez

Perez

De Spanjaard Rafael Perez daarentegen maakt deconstructies die nog veel wilder en vreemder zijn dan Sada’s werk. Hij gebruikt het vuur naar eigen zeggen als een destructieve kracht om een zootje keramische materialen te smelten, te breken of uit elkaar te slaan, wat er uiteindelijk toe leidt dat er fascinerende beeldende composities ontstaan, die hem – in vakkringen – zijn wereldberoemde reputatie hebben gebracht.

Perez zegt: “Mijn werk wil zowel mijzelf als mijn kijkers verrassen. Ik meng witte porselein en zwarte aardewerk klei, en brand ze bij een hoge temperatuur. De klei zet dusdanig uit, dat er een vulkanisch landschap ontstaat. Dat is geen natuurlijk landschap, want ik stuur het. De insneden maak ik van het begin af aan zelf, maar toch is het aspect van de verrassing altijd aanwezig, omdat wat er vervolgens in de oven gebeurt onvoorspelbaar is.”

De manier van werken van Perez is zo dat hij de gebruikelijke betekenis die men aan keramiek verleent eerder ontkent dan versterkt. Klei mag dan het centrale materiaal zijn van zijn werk, hij maakt er wel het onderscheid tussen keramiek en schilderen, beelden maken en zelfs performance, problematisch mee. Hij overschrijdt de traditionele grenzen.2 Constructie en deconstructie: zo gezien kunnen de resultaten van dergelijk werk er best toe leiden dat zowel de makers, als de bewonderaars van het werk onderling een dialoog aangaan.

“Klei anders”: Over macht en onmacht

Terracotta en porselein in China

Een verschrikkelijk voorbeeld hoe de omgang met klei misbruikt kan worden is het zogeheten Terracottaleger in China. Boeren die een put aan het graven waren ontdekten in 1974 de grootste archeologische vondst van de 20e eeuw. Ze vonden een terracotta soldaat en bij verder graven kwamen duizenden soldaten en paarden tevoorschijn, een heel leger van ongeveer achtduizend terracottafiguren die als grafgiften werden meegegeven aan de eerste keizer van China, Qin Shi Huangdi (259-210 v.Chr.).

Terracottaleger

Terracottaleger

De grafgiften vergezelden de keizer in zijn onsterfelijkheid, maar om de gigantische grafheuvel met vele kelders vol beelden te bouwen werden zevenhonderdduizend dwangarbeiders ingezet die hij allemaal liet doden voordat zij de plaats van het onheil konden verlaten. Niemand mocht weten waar deze geheime grafplaats zich bevond. Dat is meer dan tweeëntwintig eeuwen geleden. Sindsdien zijn massamoorden, slachtpartijen in oorlogen en genocide doorgegaan, bepaald niet alleen in China.

Een hedendaags tegenbeeld van de machtsuitoefening van Chinese dictatoren biedt de door hen verguisde en lang vastgehouden kunstenaar Ai Weiwei.

Ai Wei Wei

Ai Wei Wei

Het hier getoonde werk heet Sunflower Seeds. De velden met steentjes lijken wel een beetje op schelpjes, maar het zijn porseleinen zonnepitten, die in China een speciale betekenis hebben.3 Ai Weiwei heeft na het bakken zestienhonderd arbeiders in Jingdezhen, de Chinese porseleinstad, een jaar lang werk gegeven. Zij hebben elk van de honderd miljoen vormpjes van roomwit porselein in de hand genomen en er met een paar grijze penseelstreken zonnebloempitten van gemaakt. Hoe indrukwekkend dat een kunstenaar, die zelf door een dictator gevangen werd gehouden, vredig werk kon aanbieden, het tegendeel van onderdrukking en moord!

The Lancaster Dinner Service (2007) en ander werk van Lubaina Himid

Niet minder apart dan Ai Weiwei’s werk vind ik het kritisch gebruik van bestaand porselein door de uit Tanzania afkomstige Engelse kunstenaar Lubaina Himid. Kortgeleden kreeg zij, inmiddels 63 jaar, voor haar installaties de prestigieuze Turnerprijs 2017. Himid werd in 1954 geboren in Zanzibar, Tanzania. Ze studeerde in Engeland en is thans professor voor hedendaagse kunst in Lancaster. Zij nam deel aan de grote expositie in 2016 ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan van het Van Abbe Museum in Eindhoven, waar zij een belangrijk aandeel had in het werk The 1980s Today’s Beginnings? In die tijd, de tachtiger jaren, begon in Engeland een grote discussie tussen zwarte kunstenaars, filmmakers en instituten over de vraag: wat is onze relatie tot het Britse koloniale erfenis? In een interview eind 2017 sprak Himid over haar werk als “politiek activisme in verf”. In Lancaster leidt zij het project “Het zichtbaar maken van geschiedenissen”.

Himid

Een galerie in Liverpool toont delen uit dit project in haar huidige expositie Meticulous Observations and Naming the Money (‘Overdreven nauwkeurige waarnemingen en het benoemen van geld’).4

In het middelpunt staat in de galerij haar A Fashionable Marriage uit 1987, dat is gebaseerd op William Hogarth’s Marriage A-la Mode. We zien een groep uitgeknipte figuren, waaronder een flirtende Margaret Thatcher en Ronald Reagan.

In de galerie zijn verder porceleinen serviezen te zien, die lijken op Himid’s hierna te bespreken Lancaster Dinner Service. En niet te vergeten de stukken uit pagina’s van kranten die zij overschilderde om te laten zien hoe in die artikelen “zwarte mensen op een subtiele wijze gebruikt worden om daarmee hun identiteit onderuit te halen.”5

Kortom, Himid maakt schilderijen, prints en installaties die de zwarte creativiteit laten zien van de Afrikaanse diaspora, maar waarbij ze steeds de onzichtbaarheid, de verwaarlozing van zwarte kunst ter discussie stelt. Ze refereert aan de tijd van de slavernij en hun gevolgen tot op heden. Daarbij maakt ze tevens gebruik van kunst uit die tijd, zoals die van Hogarth, en laat de macht van kunst zien om te vereren en te vernederen, ook nu nog.

Himid
Lubaina Himid poserend voor een van haar werken

The Lancaster Dinner Service

Tien jaar eerder hadden de musea van Lancaster haar de opdracht gegeven om installaties te maken in het oudste gebouw van de stad, een – nu gesloten – museum, dat in het begin van de 17e eeuw als woonhuis werd gebouwd voor Thomas Covell, en later tevens als hotel diende voor het rondreizend hof van Assisen, tot 1970. Deze rechters waren vroeger ook betrokken bij conflicten tussen de eigenaars van slaven. De installaties zijn Himid’s antwoord op Lancaster’s slavenhandel en de erfenis van die handel in de stad.

Himid

Himid

Het eerste werk dat haar alom bekend maakte, was The Lancaster Dinner Service (2007). Dit werk, dat er chique bij lag in het nu gesloten bovengenoemde museum, ontstond bij stukjes en beetjes. Himid struinde de markt van Lancaster af op zoek naar oude kopjes, schalen en bordjes met voorname afbeeldingen, uit de tijd van de slavenhandel. Ze overschilderde ze gedeeltelijk, zodat je goed kunt zien hoe de rijke slavenhandelaars leefden en tegelijk het tegenbeeld van de slaven ziet. Ze had weinig geld en de helft van wat ze kocht moest ze beschilderd doorverkopen om daarmee ander serviesgoed te kunnen financieren voor een volgende serie schilderingen.

Himid

Himid

Wie door Lubaina Himid wordt uitgenodigd om aan te schuiven bij haar diner, zal merken dat de geboden maaltijd, zoals het in een Duits artikel staat, ‘schwer zu schlucken’, moeilijk weg te slikken is,6 wanneer je je realiseert wat wij rijke westerlingen konden uitvreten ten koste van de slaven.

De wonderlijke wereld van klei van Anne Ausloos

De Belgische kunstenaar Anne Ausloos biedt ons een geheel nieuwe kijk op klei als basis- materiaal van onze aarde, die werk en leven van bewoners van bepaalde landstreken tekent en tevens een bron van schoonheid is. Kort gezegd gebruikt zij de vervormingen die klei, bezonken uit een waterige suspensie, ondergaat tijdens het drogen. Door de effecten van allerlei factoren op het eindresultaat nauwgezet te registreren kan ze deze gang van chaos naar vorm beïnvloeden. Zo verkent Ausloos de onvoorspelbare kwaliteiten en eigenschappen van klei. Het is duidelijk dat haar werk wordt gekenmerkt door een non-conformistische benadering van het materiaal klei. Het valt dan ook niet simpelweg te rangschikken onder de noemer keramiek, al is zij wel docent op dit terrein. Ze werkt op een procesmatige wijze met een wetenschappelijke inslag; haar werk is eerder gebaseerd op research dan op een doelgerichte esthetica. Maar toch! Er kan iets heel schoons ontstaan.

Ausloos

Ausloos

Op de academie in Gent, waar zij keramiek doceert, laat zij de studenten het materiaal klei ervaren. Ze gaat met hen de klei in. Vergelijk ook haar werkstuk uit Taos, Earth handshakes. Een statement van haar, gedrukt op een foto uit New Mexico, waar zij op dat moment zelf onderzoek doet, zegt veel over haar inzet.

Ausloos

“De tijd van de technische operatie is geen vastliggende, homogene werkelijkheid, waaruit kennis kan worden gewonnen; het is de tijd van het ingrijpen op het juiste moment, van kairos, het punt waarop de handeling van de mens een natuurlijk proces tegenkomt dat zich ontwikkelt volgens het ritme van de duur van dat proces.” Zij refereert hier aan Aristoteles’ begrip kairos.

Ausloos is bovenal onderzoeker, ze exploreert de verschillende en onvoorspelbare kwaliteiten en reacties van klei; gebruikt wetenschappelijke processen en bewaart het resultaat van haar werk in zichtbare objecten die, weliswaar niet met een vooropgezet doel, vaak toch juist esthetisch verbazingwekkend zijn. Dat wordt beschreven in Desert Passage.

Desert Passage

Ausloos

Ausloos

In dit boek worden esthetisch verbazingwekkende objecten beschreven, die zijn ontstaan zonder vooropgezet doel. Anne Ausloos maakte de werken van klei zoals ze hierboven beschreven zijn. Auteur is Jeroen van Westen en fotograaf is Gerco de Ruijter.7

Ausloos
Forced to Settle: klei-aarde, voor even verhoogd op ligstoelen.

In 2009/10, vond in The Harwood Museum of Art (University of New Mexico), een expositie plaats bij Desert Passage, met “toevallige” klei-objecten, wel mede ontstaan door Ausloos’ ingrijpen op het juiste moment, de kairos.

Ausloos Ausloos Ausloos Ausloos Ausloos
Small Worlds (Taos, 2009)8

Ausloos Ausloos Ausloos Ausloos Ausloos
Forced to Settle (Taos, 2009; grond uit reservaten)

Earth handshakes, zelf voeling hebben met de aarde, zagen we in de vorige kunstmeditatie.

“Ik wil op een poëtische manier de wezenlijke waarden onderzoeken van materiaal dat landschappen schept: aarde. Bij mijn werk in New Mexico vond ik niet zozeer nieuwe voorstellingen in klei, maar vooral een nieuwe vorm van verstaan van de aarde en wie daarop wonen. Dat kwam door de confrontatie met de geologische complexiteit in Taos en de daarmee samenhangende kennismaking met de vele culturen van de inwoners” (Anne Ausloos, Oktober 2009).

Zo legt Ausloos, zeer kritisch, een verbinding tussen de aard van de grondsoort waar bewoners de producten voor hun levensonderhoud moeten zien te verbouwen, zoals in de voor ‘natives’ aangewezen reservaten, en hun cultuur. Deze kennis nam zij mee in haar latere filosofisch-esthetische projecten.

Noten

1. Exposition "Construction/Déconstruction" à la galerie de la Poterie du Don INFOS PRATIQUES: Date : Du 2 octobre 2017 au 30 novembre 2017 Adresse : Le Don du Fel, 12140 Le Fel; Site web : La poterie du Don; Contact : 05 65 54 15 15
2. Zie www.mansfieldceramics.com/projects/rafa-perez-spain.
3. Zie de kunstmeditatie Ai Weiwei, Abraham and The Promised Land uit 2012. Ai Weiwei had voor een tentoonstelling in Tate London zo’n honderd miljoen schelpjes laten bakken, in De Pont (Tilburg) lagen een paar miljoen. De zonnepitten hebben meerdere betekenissen voor het Chinese volk. Ze dienen niet alleen als voedsel, maar hadden tijdens de culturele revolutie vanaf 1965 ook een symbolische lading. Mao Zedong noemde de zon zijn persoonlijke symbool, en het volk bestond uit zonnebloemen die zich uitrekten naar de Grote Roerganger. Mao nam ook een voorschot op het Beloofde Land.
4. Zie www.liverpoolmuseums.org.uk.
5. ‘She has also painted over parts of newspaper pages to show how they “used black people in a very subtle way which could be said to undermine their identity”.’
6. Schwer zu schlucken (red.), in: Publik-Forum , Nr. 1, 2018.
7. Zie Anne Ausloos (1954), www.anneausloos.be; Jeroen van Westen (1955), www.jvanwesten.nl; Gerco de Ruijter (1961), die de foto’s maakte, vaak met een vlieger, waardoor ze bijna onwerkelijk werden, www.gercoderuijter.nl.
8. Het project ‘Small Worlds’ bestaat uit miniaturen van aarde die alle kenmerken van echte bergen hebben, met hun kenmerkende vegetatie. Zie haar website.